Prof. Dr. Remziye Yılmaz
Hacettepe Üniversitesi
Mühendislik Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü
Beytepe Kampüsü, 06800, Ankara.
Avrupa Parlamentosu, 7 Şubat 2024’te “Yeni Genomik Teknikler (NGT’ler)” hakkındaki Komisyon teklifini üye devletlerle müzakere için kabul etti. Bu karar, iklim krizine çözüm olabilecek, zararlılara karşı dayanıklı, daha yüksek verim veren veya daha az gübre ve böcek ilacı gerektiren bitki çeşitleri geliştirerek daha sürdürülebilir ve dayanıklı bir gıda sistemini hedefliyor.
Ayrıca, yeni genomik teknikler, Avrupa Yeşil Anlaşması ile Tarladan Sofraya Stratejisinin hedeflerini destekleyen yenilikçi araçlar olarak tanımlandı. CRISPR-cas9[1] gibi genom düzenleme tekniklerini içeren bu yeni tekniklerin, geleneksel yetiştirme veya genetik modifikasyon teknikleri (GMO) gibi yerleşik genomik tekniklerden daha hedefli, kesin ve daha hızlı değişikliklere yol açtığı vurgulandı. Yeni tekniklere neden ihtiyaç duyulduğu ise “insanların tahılları, meyveleri ve sebzeleri yetiştirmeye başladığımızdan beri geliştirdikleri; bitkiler çaprazladıkları ve doğru özellikleri elde edecek şekilde seçtiğini; yeni genomik tekniklerin tam olarak aynısını yapmamıza olanak tanıdığı, ancak bunu daha hızlı ve daha hassas şekilde yapmamıza izin verdiği” şeklinde açıklandı[2]. GMO’lara ilişkin AB mevzuatının kabul edildiği 2001 yılında henüz mevcut olmayan bu yeni genomik tekniklerle ilgili kararın mevzuatın bilimsel gelişmelere ayak uydurma kapasitesini artıracağı; uygulama zorluklarını ve hukuki belirsizlikleri ortadan kaldıracağı vurgulandı. Bu karar için AB Parlamentosuna Komisyon tarafından yürürlükteki mevzuatın bazı yeni genomik teknikler ve ürünleri için amacına uygun olmadığına, bilimsel ve teknolojik ilerlemelere uyarlanması gerektiğine dair güçlü göstergeler sundu[3].
Geleneksel olarak yetiştirilen ve belirli NGT’lerden elde edilen bitkilerde olduğu gibi, benzer risk seviyelerine sahip benzer ürünlere farklı seviyelerde düzenleyici gözetim uygulanması haklı gösterilmeyebileceği tartışıldı. Bundan sonraki herhangi bir politika eyleminin, kaygıları giderirken aynı zamanda NGT ürünlerinin sürdürülebilirliğe katkıda bulunmasını sağlamayı amaçlayacağını da kamuoyu ile paylaştılar. Bu nedenle gelecekteki politika eylemlerinin bu çalışmada belirlenen bilgi boşluklarını ve sınırlamaları da ele alması beklenebilir. Daha da önemlisi, Avrupa’da kamuoyunu NGT’ler konusunda bilgilendirmek, onlarla etkileşime geçmek ve görüşlerini değerlendirmek için daha fazla çaba gösterileceği anlaşılıyor.
Yeni Genomik Teknikler veya gen düzenleme teknikleri, canlı organizmaların genomunda hedeflenen mutasyonlar (mutajenez) oluşturmaya yönelik yöntemlerdir. Bunun bir örneği, 2012’de tanıtılan CRISPR/Cas9 olarak bilinen “gen makası” teknolojisidir[4] ; bu, DNA’daki tek bazlar (bireysel birimler veya genetik kodun “harfleri”) seviyesinde hassas bir şekilde düzenlenmesine olanak tanımaktadır. NGT’lerden elde edilen bitki veya hayvan, geleneksel olarak yetiştirilen organizmalardan her zaman ayırt edilemese de, NGT’ler, arzu edilen özelliklere sahip bitki veya hayvanların yetiştirilmesine yönelik geleneksel yöntemlerden çok daha hızlıdır. NGT’lerin hassas düzenlemesi, birkaç nesil içinde hızlı sonuçlara olanak tanır. Buna karşılık, geleneksel yetiştirme teknikleri, daha sonra ortadan kaldırılması gereken istenmeyen veya planlanmamış yan mutasyonlara (hedef dışı) yol açabilir.
‘Genetik Modifiye Organizma’ (GMO), biyoteknoloji kullanılarak, tipik olarak istenen özellikleri kodlayan genlerin bir türden diğerine nakledilmesi yoluyla elde edilen bir bitki, bir hayvan veya bir mikroorganizma olabilir[5]. Bu, bir organizmanın mevcut genlerini yüksek düzeyde hedeflenmiş bir şekilde ve herhangi bir yabancı genetik materyal eklemeden düzenlemek için kullanılan yeni genomik tekniklerden (NGT’lerden) farklıdır. Avrupa Birliği’nde şu anda NGT’ler kullanılarak bitki veya hayvan üretimi yapılmamaktadır çünkü bunlar, genetik modifiye ya da ülkemizde yerleşik adı ile genetiği değiştirilmiş organizmalara (GDO’lar) ilişkin katı mevzuat kapsamında düzenlenmektedir. AB dışında, tuza dayanıklı pirinç çeşitlerinden, virüse dayanıklı bir tür kök bitki olan manyok ve oleik asit açısından zenginleştirilmiş soya fasulyesine kadar NGT’lerle oluşturulan bitkilerin sayısı artıyor, ancak bunlardan yalnızca birkaçı hâlihazırda piyasada bulunmaktadır. Bunlara GABA domatesleri[6] (Japonya), yüksek oleik asitli soya fasulyesi (ABD), yapraklı hardal yeşillikleri (ABD) ve esmerleşmeyen muzlar (Filipinler) örnek verilebilir.
Bugün NGT’lerle üretilen mahsullerin %90’ından fazlası Kuzey ve Güney Amerika’da yetiştirilmekte ve Afrika ve Güney Asya’daki gelişmekte olan ülkeler de bu teknolojileri hızla uygulamaya başlamıştır. Ayrıca, geçtiğimiz aylarda Kanada ve Birleşik Krallık hükümetleri, yeni genomik teknikleri içeren “hassas yetiştirme” ürünlerini kısıtlayıcı GMO kurallarından çıkaran yeni mevzuatları onayladı; böylece yakın gelecekte bu tekniklerle elde edilen ürün üretimini daha fazla görebiliriz[7]. Şu ana kadar Avrupa’da yeni genomik teknikler kullanılarak elde edilen ürünler yetiştirilmiyordu.
Avrupa Parlamentosu üyeleri, yeni genomik teknikler için iki farklı kategori ve iki kural dizisine sahip olunması önerisini kabul ederek bundan sonraki politikaların yönünü belirledi. Geleneksel olanlara eşdeğer kabul edilen yeni genomik teknikler 1 (NGT 1) GMO mevzuatının gerekliliklerinden muaf tutulacak, diğer yeni genomik teknikler (NGT 2) ise hâlâ daha katı gereklilikleri takip etmek zorunda kalacaktır. Buna göre yeni genomik teknikler iki grup (NGT 1 ve NGT2) altında incelenebilir ve aralarında net bir ayrım yapılabilir [8]:
- Hedeflenen mutajenez veya cisgenesis yoluyla elde edilen, aynı zamanda doğal olarak meydana gelebilen veya geleneksel yetiştirme yoluyla üretilebilen bitkilere (“kategori 1 NGT bitkileri”), geleneksel bitkilere benzer şekilde muamele edilebilir, ancak basit işlem bildirimi gerektirecektir.
- Birinci duruma girmeyen tüm NGT bitkileri, kategori 2 NGT bitkileri olarak adlandırılır ve GMO mevzuatı kapsamına girecek ve dolayısıyla bir onay sürecinden geçecektir. Ancak GMO’lardan farklı olarak bu ürünler için Üye Devletlerin bunların pazardaki ekimini veya dolaşımını kısıtlaması mümkün olmayacaktır.
Farm Europe[9], EUFIC[10] gibi kar amacı gütmeyen kuruluşlar ve Avrupa bilim camiası tarafından[11] desteklenen bu karar Avrupa için bilim ve teknolojinin önünün açılarak inovasyon yolunun açıldığını ve karanlığın ret edildiği anlamına gelmektedir. Ülkemizde de var olan resmi düzenlemenin yenilenmesi gerektiği konusuna daha önce vurgu yapılmıştı[12]. Bu durum üç başlıkla pekiştirilebilir: 1) düzenleme ve politikanın modernleştirilmesi; 2) eğitim ve farkındalık ve 3) yeniliğin finansmanı. Bu başlıklar için yürütülecek çalışmalar ülkemizin gıda ve tarım sektörü için küresel konumunu belirleyecektir.
Resim 1: On dört farklı Avrupa ülkesinden 37 Nobel ödüllü ve 1.500’den fazla bilim insanı, yapılacak kritik oylama öncesinde Avrupa Parlamentosu üyelerini Yeni Genomik Teknikleri (NGT’ler) desteklemeye çağırdı.
Resim 2: Sanatech Seed Co., Ltd., satış ortağı Pioneer EcoScience Co. Ltd. ile birlikte, artan gama-aminobütirik asit (GABA) içeren yeni tekniklerle genomu düzenlenmiş domates için satışa başladı.
[1] https://www.gidaturk.com.tr/2023/01/crispr-cas-gen-duzenleme-uygulamalari/
[2] https://www.isaaa.org/kc/cropbiotechupdate/article/default.asp?ID=20642
[3] https://food.ec.europa.eu/plants/genetically-modified-organisms/new-techniques-biotechnology/ec-study-new-genomic-techniques_en
[4] Jinek M et al. (2012) A programmable dual-RNA-guided DNA endonuclease in adaptive bacterial immunity. Science 337:816-821.
[5] https://www.eufic.org/en/food-production/article/new-genomic-techniques-what-are-they-and-how-can-they-improve-our-food-systems
[6] https://www.isaaa.org/kc/cropbiotechupdate/article/default.asp?ID=19024
[7] International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA) (2021) Breaking Barriers with Breeding: A Primer on New Breeding Innovations for Food Security Brief. ISAAA Brief No. 56: Ithaca, NY
[8] chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://research-and-innovation.ec.europa.eu/system/files/2020-02/hlg_sam_scoping_paper_agribiotechnology.pdf
[9] https://www.farm-europe.eu/news/ngts-a-step-in-the-right-direction-by-the-european-commission/
[10] https://www.eufic.org/en/who-we-are
[11] https://allianceforscience.org/blog/2024/02/give-genes-a-chance-over-1000-scientists-in-14-countries-hold-historic-demonstrations-in-support-of-gene-editing/
[12] https://www.gidaturk.com.tr/2024/01/biyoteknoloji-ve-yeniden-yapilandirma-gereksinimi/
